Sipas shkrimtarit dhe gazetarit disident Mustafa Greblleshi, dëshmitar okular, i planifikuar për t’u pushkatuar
Në librin e Mustafa Greblleshit “Kujtime 1939-1944” faqe 94-96, botim i Sh B Çabej viti 2017 shkruhet: “Nata e 4 shkurtit 1944 pat qenë një natë masakrash për Tiranën, sikundër pat qenë nata e Shën Bartolomeut për Parisin.
Më se 100 qytetarë të pafajshëm u morën natën nga gjiri i familjeve të tyre dhe u pushkatuan para portave të banesave ose nëpër rrugicat e lagjeve. Qindra të tjerë u arrestuan.
Atë natë trokitën edhe në portën e shtëpisë sime.
I shpëtova arrestimit duke u fshehur në kopshtin që kisha prapa shtëpisë, në fund të të cilit kalonte përroi. Policia kontrolloi më kot shtëpinë, nuk më gjeti. Të nesërmen pasdreke trokiti në portën e shtëpisë Pol Zhegu, i cili më pat arrestuar edhe tre vjet më parë, kur u përlesha në demonstratë me italianët. Atëhere Pol Zhegu ishte karabinier i karabinierisë italiane, ndërsa tani xhandar i xhandarmërisë shqiptare.
-Të kërkojnë në komandën e qarkut-, më tha Pol Zhegu.
Në komandë të qarkut ishte bërë zot Xhelal Staravecka, dezertor i ushtrisë nacionalçlirimtare, i graduar kapiten, i shëndrruar në bishë. Me anë të terrorit të shfrenuar që ushtronte, ai e kishte tmerruar Tiranën.
-Paraqitem vetë-, i thashë Pol Zhegut.
-Kam urdhër të të marr të shoqëruar-, ma preu shkurt ai.
E pashë punën pisk. Me Pol Zhegun ishim bashkëbanorë të një lagjeje. Unë njihja mirë edhe të jatin, Tal Zhegun, që kishte qenë kryeplak i lagjes para okupacionit fashist. Në emër të kësaj njohjeje, iu luta të më lejonte me një karrocë deri në hotel “Dajti”, sa të njoftoja një eprorin tim. Pol Zhegu pranoi. Pra ma bëri këtë të mirë dhe nuk ja harroj, megjithse më vonë Pol Zhegu pati një fund tragjik.
Në dhomën 333 në hotel “Dajti” (e mbaj mend ende këtë numër me tre tresha) banonte Xhelal Mitrovica, sekretar i përgjithshëm i Ministrisë së Kulturës dhe nipi i kryeministrit Rexhep Mitrovica. Ai më donte dhe i shtyrë nga kjo dashuri, më çmonte si gazetar më shumë se ç’vleja. Sillej me mua si shok i një rangu, pavarsisht nga posti që kishte. Për fat të mirë e gjeta në dhomë. Më priti shumë ngrohtë dhe më dëgjoi me shumë vëmendje. Në fund më tha vetëm kaq:”S’ka gjë, shko paraqitu !”
Unë qëndrova një grimë i heshtur , për ti dhënë të kuptonte se nuk ishte diçka e lehtë të paraqiteshe te Staravecka, të shkoje ashtu me këmbët e tua si cjapi te kasapi. Mirëpo ai, edhe pse e dinte mirë cili ishte Staravecka, fare i qetë më përsëriti atë fjalë:- Shko, paraqitu!
Prapa derës së dhomës 333 në korridor më priste Pol Zhegu dhe te hyrja e hotel “Dajtit” karroca që më shpuri në komandë të qarkut.
Pol Zhegu trokiti në zyrën e Xhelal Staraveckës, hapi derën , përgjysmë dhe më tha të futesha.
Xhelal Staravecka kishte një trup të imët, nën mesatare, me një fytyrë të mprehtë e të zeshkët. Ndoshta shtati i tij mund të arrinte edhe mesataren, por m’u duk i rrëgjuar, ndoshta për shkak se dhoma ishte shumë e madhe. Dhoma ngjasonte më shumë me një kthinë kazerme se sa me një zyrë.
Sytë e tij të ndezur e të lëvizshëm shprehnin qartas duf, urrejtje, etje për hakmarrje, për krime, për mizori. U ngrit në këmbë kur hyra unë. Më vështroi një hop me ata sy, që herë shkreptinin, herë terratiseshin dhe shfreu duke i rënë tavolinës me grusht me sa fuqi kishte. Pastaj tha vetëm një fjalë, që ishte më fort një britmë.
-Shko!
E mora me mend se Xhelal Mitrovica e kishte marrë në telefon para se të arrija unë.
Dhe, siç e mora vesh më vonë nga Gjergj Bubani, Staraveckën e kishin informuar sikur e kisha shkruar unë një trakt që i kishin gjetur një vajze të arrestuar. Kjo informatë ishte një shpifje. Unë kurrë nuk kisha shkruar ndonjë trakt”.
Nga kronikat e kohës:
Më 4 shkurt 1944 në Tiranë u krye masakra më çnjerëzore’, ku pas nje atentati kunder makines se tij ku u vra nipi i tij, ministri Xhaferr Deva u dha urdher forcave te regjimentit ‘’Kosova’’, te xhandarmarise etj, dhe ata vrane 84 persona (nga te cilet rreth 45 jane te identifikuar).
Komanda e Xhandarmërisë Shqiptare në raportin e saj të nesermen në dt 5 shkruan: “Forcat e xhandarmërisë, së bashku me forcat e Regjimentit “Kosova” dhe me vullnetarët e Ballit Kombëtar, këtë natë kanë bastisur 230 shtëpi, ku kanë arrestuar 478 persona të dyshimtë dhe nga këta 84 më të rrezikshmit i kanë pushkatuar.
Nga të 84 të pushkatuarit rezulton se 67 janë shqiptarë, 9 italianë, 4 malazezë, 2 maqedonas, 1 grek (minoritar) dhe 1 çifut. Viktimat shqiptare kanë qenë 29 nga Tirana dhe 37 nga rrethet Fier, Korçë, Durrës, Shkodër, Vlorë e Dibër”. (AQSH, Fondi 1230, dosja 134).
Kjo deklaratë e Ministrit Xhaferr Deva është botuar në Gazetën “Bashkimi i Kombit” në datën 4 shkurt 1944: “Gjaku don gjak! Terrori kërkon terror! Nuk do të përtërihet shteti shqiptar as me gjykata, as me anketa, as me këshilla. Shteti shqiptar mund t’i kalojë këto faza kritike vetëm duke përdorur shpatën… për t’u vendosur në tërësi paqa, duhet të përdoret thellësisht terrori… Terror kundër terroristëve, terror kundër anarkistëve, terror kundër nacionalclirimtarëve, terror kundër simpatizantëve të saj”.
Një nga ngjarjet më të egra çnjerëzore
80 vjet më parë, në natën e 4 shkurtit të vitit 1944, kuislingët nën urdhrat e pushtuesve nazistë vranë 84 persona brenda një nate dhe arrestuan 300 të tjerë në Tiranë. Masakra e 4 shkurtit 1944 në Tiranë është ndër masakrat më të përgjakshme, që kryen nazistët gjermanë dhe bashkëpunëtorët e tyre: si Xhafer Deva, Ministër i Brendshëm i nazistëve, Kadri Cakrani, komandant i forcave të Ballit Kombëtar, Qazim Mulleti, Prefekti i Tiranës, fashisti Osman Kazazi etj., nën drejtimin e Gestapos gjermane. Natën e 4 shkurtit drejtuesit e xhandarmërisë, me lista në duar e me grupe xhandarësh u futën nëpër shtëpitë e qytetarëve të Tiranës, rrëmbyen djem e burra dhe i pushkatuan nëpër rrugë. Për të futur frikë e tmerr, për të terrorizuar popullin, ata vepruan mbarë, pushkatuan edhe të tjerë që i gjenin në rrugë. I vrisnin dhe i masakronin barbarisht, duke i gjymtuar edhe për së vdekuri, pastaj i hidhnin nëpër kanale, apo dhe në mes të bulevardit. Rrugët e Tiranës u mbushën me gjak. Përmasat e kësaj masakre i pohon të nesërmen Komanda e Xhandarmërisë në raportin e saj ku thuhet: “Forcat e xhandarmërisë, së bashku me forcat e Regjimentit “Kosova” dhe me vullnetarët e Ballit Kombëtar, këtë natë kanë bastisur 230 shtëpi, ku kanë arrestuar 478 persona të dyshimtë dhe nga këta 84 më të rrezikshmit i kanë pushkatuar. Nga të 84 të pushkatuarit rezulton se 67 janë shqiptarë, 9 italianë, 4 malazezë, 2 maqedonas, 1 grek (minoritar) dhe 1 hebre. Viktimat kanë qenë nga Tirana 29 dhe 37 nga rrethet Fier, Korçë, Durrës, Shkodër, Vlorë e Dibër”.
Kjo masakër ka mbetur në kujtesën e popullit si një nga ngjarjet më të egra çnjerëzore, një krim monstruoz që i rëndoi popullit tepër. Të tilla akte terrorizmi masiv praktikoheshin shpesh nëpër qytetet e Evropës në ato vite. Masakra e Tiranës, me aq pak banorë në atë kohë për makabritetin dhe numrin e të vrarëve dhe të arrestuarve nuk kishte precedentë. Raprezalja u krye papritmas nëpër të gjithë qytetin.
Nga pala shqiptare në krye të kësaj masakre ishin kuislingët Xhaferr Deva dhe Xhelal Staravecka. A ishte politike, apo ishte personale, siç japin versionin disa bashkëkohës, kjo duhet parë. Duhet thënë gjithashtu se, megjithëse kanë kaluar 80 vite, 4 Shkurti mbetet ende një ngjarje e pazbardhur, edhe për numrin e të vrarëve e të plagosurve, për emrat e viktimave që nuk janë evidentuar të gjithë, por edhe për vlerësimin e kësaj ngjarjeje. Çuditërisht, përveç emrit të një rruge në Tiranë, edhe ajo e ndërruar, pasi u zhvendos dhe u zëvendësua me një emër tjetër, nuk ka asnjë monument tjetër për të nderuar këto viktima dhe për të respektuar sakrificat e antifashistëve tiranas.
Përgatiti: Sakip Cami