Në kuadrin e 450 - vjetorit të ndërtimit të Xhamisë Historike të Pukës QYTET
VITI I SKËNDËRBEUT- MESAZH PËR VLERËSIMIN E TRADITAVE
Nga Xhemal Meçi*
Xhamia historike e Pukës –rrënojë, prêt më në fund të rindërtohet, dhunuar më 1967;
- Pozita gjeohistorike mbi 2000-vjeçare, që prej kohës Romake;
- Kështjella rindërtohet më 1457 prej Sanxhakbeut të Prizrenit ;
-Dizdar i kështjellës caktohet prej familjes fisnike të Pukës (Kabashit) ZIU, MZIU;
-Në shekuj e vizitojnë personalitete të shquara historike:
-F. Bardhi,shek.XVII, e quan “ QYTEZA E RE”apo”DUKAGJINE”;
-E. Çelebi e quan “ JENI KALA “ ( Kalaja e Re );-
- Në shek. XVII Qytezën e banonin së bashku katolikë e myslimanë dhe harmonia mes
tyre qe gjithmonë shembullore;
- Në Qytezen “DUKAGJINE”, rreth viteve 1669 me rastin e 10-vjetorit të përfshirjes së
Pukës në Pashallekun e Shkodrës (që ishte në formim e sipër ndërtohet Xhamia e Pukës
për qytezën e lagjet fshat;
- Në anën veriore të Xhamisë në mesin e shek.XVIII u ndërtua edhe Tyrbja, së cilës nuk i
mbahej mend emri,por kujtohej thjeshtë Tyrbja, edhe pse i është shërbyer deri në
përfundim tëLuftën I Botërore;
- NË XHAMINË E PUKËS kanë shërbyer imamë teologë të shquar, si:- MUSA Hoxhë
PUKA, teolog, mbrojtës i Ymer Prizrenit, kryetarit të Lidhjes SHqiptare të Prizrenit;
- ZENEL Hoxhë MEHA, teolog, i vendosur për Pavarësi e demokraci; shpallur
”Qytetar Nderi i Bashkisë Pukë”;
- Elez Hoxha, përkrahës i reformave dhe i LANF, i respektuar nga Migjen, i shpallur
“Qytetar Nderi i Bashkisë Pukë”;
- Në Xhaminë historike të Pukës kanë falë namaz ( janë lutur) kalimtarë të shquar, si:
Shefqet Turgut Pasha me oficerët e tij, pushtues osman, korrik1910;
- Ministri i Brendshëm Turk Adil Beu, mars 1912;
- Verën e 1912-ës në atë Xhami ka falë namaz disa herë Hasan Riza Pasha, i cili ka
dhuruar (sadaka)13 lira ari turke për meretim të kësaj xhamie;
- Garnizoni Austro-Hungarez vendoset larg Xhamisë, të cilën për nevoja shtarake e ktheu në
magazinë 1915-1917;
- Më 1939 pushtuesit fashist kërkuan ta rindërtonin si” dhuratë nga fashizmi italian”,por
myftia i Pukës, H. Elez Hoxha si antifashist, që ishte, nuk pranoi .
Vendndodhja e Xhamisë Historike të Pukës
Rëndësia historike e kësaj Xhamie është e lidhur me rëndësinë e vetë Kodërgjytets. Më vonë, më 1917 e në vazhdim, u quajt Kodërhani, prej se aty mbetën hanet, kurse administrata shtetërore me garnizonin ushtarak austro-hungarez, që e ndjenin vetën ngusht mes xhamisë dhe tyrbes, zbriti në rrafshin e Qarrit t’ Bajrakut( sot Nënprektura e Shtëpia e Kulturës ). Që prej asaj kohe, para afro 100 vjetësh, pak nga pak qyteza u shperngul në këtë rrafsh, ku u formua qyteti i sotëm i Pukës.
Me hulumtimet e kësaj qytezeje fortesë janë marrë studiues të ndryshëm: Frang Bardhi, Evlija Çelebi, Hekard ( Hecquard, konsulli Francës,1898), Theodor Ippen, konsull i Austro-Hungarisë, Shkodër (1896 -1903), dr. Fr. B. Nopça, Lovro Mihaqeviq (1911), dr. Milan Shuflai ( Sufflay), si edhe prof. Eqrem Çabej i cili shkruan se me Pukën janë marrë studiues të mirënjohur, që hedhin dritë mbi prejardhjen e emrit Pukë, emër të cilin e lidhin gabimisht me Epicaria etj. Ndërsa prejardhja e saj e vërtetë është Via Publika (Udhë Popullore, Publika:Pukë). Gjithashtu janë marrë me Pukën prof. dr. Selami Pulaha, prof. Injac Zamputi, prof. Kolë Luka etj. Prof. E. Çabej thekson se: “ Emrin e Pukës ,( është fjala për qytezën Koderhani -Xh. Meçi) dijetari i njohur J. G. Hahn, dikur konsulli Austro-Hungarisë në Janinë, në një prej veprave të tij, e barazon gjeografikisht e gjuhësisht me emrin e vendit Epicaria ose Ad Picaria antike (“Në Pezhkve”) , shënuar kështu te K.Peutingeri në hartën e tij, më parë te gjeografi e astronomi Klaud Ptolomeu i Aleksandrisë së Egjiptit, Epikaria: një stacion në rrugën, që në kohë romake prej Lezhe (Lissus) të çonte në Municipium Ulpianum, Dardani, sot Lipjan midis Shtimjes dhe Prishtinës në Kosovë. Këtë rrugë i rrihnin edhe udhëtarë e tregtarë, që shkonin prej Durrsi e Shkodër për në Prizren- Nish-Danubi Jugor deri në Odesa. Kjo qytezë (Epikaria), që prêt të eksplorohet dhe të shpallet nga Bashkia Pukë, një nga pikat më interesante turistike e kësaj Bashkie.
Shuflai ( Sufflay)… vuri re me të drejtë se…në shek. VI të erës sonë te historiani i Perandorit Justinian,Prokopi i Cezaresë, në veprën “Mbi “Ndërtimet” (VI)…në vend të emrit Epicarias të epokës antike shfaqet emri Pakua… në vend të një forme të drejtë Pukae (Pukë).” (PUKA DHE SHKOLLA. Shkodër, 1977, f. 6-7); por është vertetuar se Puka është Kabashi antik, kurse mali sipër , në Veri, Krrabi, quhej “Monti De Puka (Mali i Pukës).
Për lashtësinë afro dymijë-vjeçare dhe vazhdimësinë e saj na dëshmon edhe studiuesi Jaho Braha, ish përgjegjës i Muzeut Historik të Pukës: “ Me gërmimet që kemi kryer kohët e fundit ( rreth viteve 1970) në Kodërhani, aty edhe tani duken linjat e drejtimit të fortifikimi antik. Aty- këtu kanë dalë në dritë edhe pjesë nga faqja e murit rrethues të qytezës antike, mur i cili ka qenë ndërtuar me gurë, të lidhur pesërisht me llaç gëlqereje.
Brenda këtij fortifikimi,- vazhdon studiuesi J. Brahaj,- kam zbuluar edhe copa të shumta tjegullash solene e kaliptere me trashësi rreth 3 cm ashtu si edhe copa tullash rreth 4 cm trashësi, të datuara (Qendra e Kërkimeve Akeologjike Tiranë) të shek. II – IV të erës së re.” (J. Brahaj, Gjurmime arkeologjike rreth qytetit të sotëm të Pukës, kumtesë, mbajtur nëPukë, më 10. X. 1978; dorëshkrim në Muzeun Historik të Pukës).
Lidhur me familjen Ziu/Zeza J. Braha jo çdo herë është i saktë, sidomos: kur thot se Laçajt e Pukës janë “një degëzim i hershëm i Zezajve. Laçajt janë “degëzim” me Preçajt e Kabashit , Lushaj. Gjithashtu, ky autor, bazuar, në të dhëna të pamjaftueshme, kryesisht gojëdhëna, konkludon mendimin e gabuar e konfliktual, kur jep shënimin : “ Xhamia e Pukës është e ndërtuar…mbi themelet e kishës së Pal e Boç Ziut.”( J. Brahaj, KRONIKË E DERËS SË GJON BUZUKUT, f.19.Tiranë,2005.) Simbas kësaj sajese del se myslimanët e Pukës kanë dhunuar trojet enjë kishe të krishterë mbi të cilën paskan ndërtuar një xhami.(!)
E para, në Kodergjytet (Koderhani) nuk ka pasë kurr kishë, siç e dëshmon kujtesa historike dhe vetë Fr. Bardhi, që e viziton këtë qytezë qershor 1637, më se një shekull para se të ndërtohej xhamia.
E dyta, mjaft studiues, kur flasin për një kishë në Pukë e kanë fjalën për Pukën vis (rrethinë) dhe jo vendbanim fshati a qyteze. Ndërsa, Puka antike dhe mesjetare është Kabashi me Kishën e Shën Palit. (Sqarime më të plota gjënden te botimi :Kabashi, Puka që në lashtësi -2, f. 35-64.Tiranë, 2008, me autor Xh. Meçi).
E treta,ka qenë traditë në krahinën ePukës që asnjë godinë e re të mos ndërtohej mbi një truall mbetë shkret. Kështu edhe me kishat. Asnjë xhami si edhe as kishë në Pukë nuk është ndërtuar mbi troje kishash.
E katërta, Ziu-n tradita e njeh në trajtën Mziu: Pal Mziu e Boç Mziu për selinë e të cilëve ka mendime të ndryshme: Zezët e Pukës thonë për në Zezë. Në fshatin Mëzi, mbi Dri, thonë se Pal Mziu e Boç Mziu i kishin gurët ku uleshin e pushonin në livadhin e Kolë Bibë Dodës, . Më 1967 këto gurë me vlerë etnologjikeu hodhën si “bestytni, mbeturina të së kaluemës.”(!)
Në Kabash Boçen e lidhnin me toponimet -Beçme: Beçme e Eper dhe Beçme e Poshtme, një vend i bukur në afërsi të kështjellës, që përfundonte në një kullë karakteristike mbrojtëse dhe mundësi të madhe vrojtimi mbi luginën e Kabashit (Pukën antike dhe të abacisë së Shën Palit, ku shtrihej sundimi i Boçes( Boç Mziut). Ka edhe një kujtesë tjetër: vëllezërit Pal e Boç Mziu ishin vendosë forcisht në Fushblinisht, afër Sarajeve të Lekë Dukagjinit. Por, asnjë legjendë nuk i lidhë me qytezën Kodergjytet; aq më pak me një kishë(abacinë), që e kanë pasë në Kabash.(!) Kurse, për një kishë në Kodërqytezë, me sa duket, kemi të bëjmë me një sajesë të natyrës romantike. (!) (Megjithatë, botimi i J. Brahës, KRONIKË E DERËS SË GJON BUZUKUT, ka vlera me rëndësi për historinë e Pukës dhe të Shqipërisë sidomos lidhur me Gjon Buzukun – Xh. Meçi).
Toponimet (emërvendi) , mbledhë në lagjen Laçaj: Kodergjytet, Mbasgjytetja (ana veriore e shpatit të kësaj kodre), Grykë- Gjytets dhe Fusha e Gjytets ( Fusha e Pukës), janë ruajtë deri nga messhek. XX, shpjegojnë se kjo kodër ka pasë vazhdimësi dhe rëndësi historike përreth dymijë vjet.
Në periudhën Romake kjo qytezë e Kodergjytets, ose diku afër saj, si në Fushëkuq apo në afërsi të Pezhkves, lagje e fshatit Pukë, në hartat romake shënohet Picaria apo Epicaria. Prof. Injac Zamputi shpjegonte se Picaria dhe Epicaria lidhen menjë përkthim të toponimit vendas Pezhkve në Picaria latine ngaadministrata romake.Pra, lashtësia e kësaj qyteze vjen që prej kohëve romake apo pararomake, Ilire, dhe deri nga fund i shek. XIX që vazhdon të njihet me emrin Gjytet dhe jo Pukë.
Kodergjytet lartësohet afro 40 m mbi Prrugjytets nga ana veriore me një pjerrësi të theksuar. Nga ana jugore pjerrësia është me një kënd më të hapur, derisa nga ana juglindore formon lidhje me Koderlaçaj, por që nga ana lindore fillon e zbret përsëri deri në 30 m përbri Prrumehaj.
Pozita zotëruese me një këndpamje shumë të gjerë e kësaj kodrineështë mjaft e gjetur. Për më tepër, me burime të ftohtae të shëndetshme. Rrafshi i kësaj kodrine shkon deri në më se pesëmijë m2, duke krijuar mundësinë edhe për ndërtime banesore, por me vështirësinë për ruajtjen e murit të gjatë rrethues në gjendje të mirë, siç e kanë vënë re edhe Fr. Bardhi dhe E. Çelebi me mjaft pjesë të murit të shembur.
Simbas prof. I. Zamputit ndërtimi i kësaj qytezeje duhet të jetë pas kryengritjes 1515 dhe pas luftërave që bëri Turqia kundër fuqive perëndimore, d.m.th. pas vitit 1540. ( Relacione II… shënime, f. 456).
Më, pas prof. K. Luka bënë sqarime plotësues : “Shkatërrimin e kësaj kështjelle prof. I. Zamputi e lidh me vitet 1570-1574, kur kryengritësit me në krye Bartolome Dukagjinin çliruan edhe Lezhën. Rindërtimi i saj u bë rreth vitit 1608, kur rimerren në shkallë të gjerë veprime ushtarake nga turqit për ta ripushtuar edhe një herë vendin.”(K. Luka, Topografia e shek. XVI-XVII. Etnografia Shqiptare 11/1980, f. 170. Tiranë, 1981).
Prof. dr. Selami Pulaha jep të dhëna të reja për juridiksionin e shtrirjes në prona e të veprimeve në ruajtjen e rendit të Qytezës së Re në Dukagjin (Pukë), që dalin nëpërmjet shpërblimeve, dhënë Dizdarit dhe rojave të kështjellës. ”…fshati Plakza e Poshtme (Ashaga), lagje e Koderspaçit (Mirditë) ishte timar i Hysenit, i biri i Iljasit një nga ruajtësit e kalasë së Dukagjinit…” Kështu edhe për “timarin e Sulejmanit, i biri i Ilhanit, ruajtës i kalasë së Dukagjinit, në truallishtën Koman e Dobra (fshatra të bregut të Drinit, në afërsi të hidrocentralit të sotëm të Komanit). Më 1591 gjejmë dy timare. Timarin e Hasanit në fshatin Blishta (Blinisht) dhe truallishten Karma dhe timarin e Aliut, i biri i Mustafajt, dizdar i kalasë së Dukagjinit, në truallishtën Koman e Dobra.” ( Prof. dr. S. Pulaha, Krahinat e Sanxhakut të Dukagjinit gjatë shek. XVI. Studime Historike 3/1973, f. 7. Tiranë 1973).
Për sa i takon Dizarit të kësaj kështjelle, që më 1591 del me emrin Mustafa, kujtesa historike i bien të ardhur prej Kabashi, kushërinj me zotnitë Kryeziu, degë e familjes fisnike Ziu.
Ziu është familje fisnike mbi njëmijë-vjeçare në Kabash, Kryezi, Zadrimë, Kosovë, Maqedoni, Itali, ( Negri ). Princat Dukagjin i kanë gjetë në Kabash me prona deri në Mëzi, verilindje të Iballës, Pukë, Djoç (Gomsiqe) etj. Dizdari i Pukës ka qenë derë e parë në agët e Zotnitë e Pukës deri me Bushatlinjtë e Shkodrës, të cilët ia kufizuan pushtetin dhe pronat, të cilat i shiti përfundimisht Musa Dizdari, i njohur me emrin MusaHoxhë Puka. Nga fundi i shek. XVIII e fillimshek. XIX fituan pushtet agët Kryeziu (fshati Kryezi) kushërinj me Dizdarin e Qytezës, Dukagjine ( Pukë).
Për familjen Ziu me origjinë fisnike na dëshmon edhe Hekard, konsull i Francës në Shkodër, mesi i shek. XIX: “Pak larg nga Puka gjinden rrënojat e një kështjelle të vjetër të banueme. Gojdhana thot se ishte e një princit shqiptar të quajtun Pal Zenta. Disa familje përreth ( kështjellës ) e mbajnë vedin të rrjedhun nga kjo familje. Barleti,- thekson Hekard,- përmend një Pal Zenta, i fisit të Lekë Dukagjinit.” H. Hecquard, Shqipëria e Veriut. Arkivi i Institutit të Historisë, A –III, Nr. i inventarit 132-158,f.6 ).
Prej këtyre të dhënave dalin fakte që dëshmojnë për një familje fisnike ZIU e cila i ka pasë trojet e hershme në lindje të Abacisë së Shën Palit të Kabashit ( Pukës), rreth treqind metra larg saj, ku kanë qenë, gështenjat membiemrin Ziu/Zezë: Kshtejat e Pre’ Zezve.
Toponime me Zezë kemi edhe perreth qytetit të sotëm të Pukës: Zezë, lagje nga veriu deri në lindje, Boka e Zezve në veriperëndim Kujazez dhe Balli Kujtzi, në jugperëndim. Simbasshtrirjes së toponimeve Zezë del se krejt fshati Pukë të ketë pasë emrin Zezë,pronë e familjes Ziu; por, kur u formuan dhe u rritën lagjet Laçaj dhe Mehaj në jug dhe juglindje, atëhere u ngushtua emri Zezë deri në kufijtë e sotëm të asaj lagjeje, sado pak më e shtrirë.
Emri ifshatit Zezë u zëvendësua me fshatin Pukë , po me një farë problemi, se me Pukë emërtohej tani: krahina, qyteti dhe fshati përreth qytetit. Kurse krahina e Pukës në dokumentat osmane, shek. XVI-XVII del Nahija Mali i Zi që te vona u quajt Nahija e Pukës, si edhe fshati I Pukës, ndërsa Mali i zi ( Malziu u ngushtua në visin e Vaspsit, Dheu i Malit Zi (MALZIU).
Emri Pukë, merr shtrirje të tillë se agët e Kabashit mbanin mbiemrin e lashtë Puka, si edhe fshati Kabash. Kur dolën në Dukagjine , Kodergjytet (Koderhani ) nga fundi i shek. XVIIme mbiemrin Puka, Agt e Puks, mjaft të pasur e të fuqishëm, duke thënë: Te Agt e Puks, i mbet emri Pukë edhe vendit.
Rëndësi merr fakti se në Kodërgjytet në shek XVII kemi dy familje fisnike: Dizdari në rënie dhe Aga i Puks në ngritje. Nevoja e tyre për një xhami bëhet më e nevojshme, prandaj nuk vonon e ndërtohet aty nga mesi i shek. XVII, rreth viteve 1669. (Xh. Meçi , Kabashi, Puka që në lashtësi 2, f. 47-123. Tiranë , 2008.) Sa më sipër del në plan të pare fakti i pamohushëmXHAMIA HISTORIKE E PUKËS PRET TË RINDËRTOHET, por pushteti lokal është penguar se me mbylljen e kishave dhe të xhamive, si objektet, si trojet me rrethinë varresh etj. janë shpallur “TOKË SHTET”, duke u penguar kështu edhe rindërtimin e kësaj xhamie historike në pritje që prej më se 25-vjetësh edhe pse premtimet nga viti në vit nuk kanë munguar. Tani kryetari i Bashkisë Pukë, z. Gjon Gjonaj po merret seriozisht për ta zgjidhur këtë nyjë djallëzore të regjimit komunistqë, që të mos mbetet rrënojë e trishtueshme për besimtarët mysliman të Pukës, sidomos për Laçajt që e kanë parasysh çdo ditë.Ka ngritur një grup pune për përgatitjen e shpejtuar e të plotë dokumentat e duhura.
Mirkuptimi ndërfetar ka gjetë mbështetje edhe te myftitë e Pukës të kësaj Xhamije historike
Fr. Bardhi, ipeshkvi i Zadrimës dhe i Pukës, (leksikograf, historian, etnolog e folklorist i shquar i mesjetës shqiptare), në relacionin e tij tëqershorit 1637 na jep të dhëna historike dhe etnologjike me interes për këtë qytezë e rreth saj: “ Prej Berdheti kthyem posht dhe mbërrijtëm te Qytezja e Re e Dukagjinit, ku u poqa me agën e asaj qyteze i cili mbasi na përshëndeti, na ftoi të zinim vend në shtëpinë e tij në qytezë. (Aga don me thanë zot dhe qeveritar qytetesh), dhe kështu e pranova ftesën dhe ai na priti shumë mirë.
Kjo QYTEZË, në një luginë të madhe ndër male, në mes të popujve të Dukagjinit (Pukë), në një vend shumë të bukur dhe me ujna shumë të ftohtë, qe ndërtuar së pari prej një turku (myslimani) të fuqishëm, po thuaj sot e 90 vjet (1547). Pastaj qe rrënuar prej mirditasve dhe popujve të Dukagjinit, që aso kohe ishin kryengritës kundër turkut. Pastaj, sot e 29 vjet (1608) qe rindërtuar po prej një turku (myslimani), nga qyteti i Prizrenit,…aso kohe sanxhakbe i Dukagjinit.
Tash kjo qytezë në gjuhën shqipe ose epirote quhet” Gjutetja e ree ndukagin,”që don me than: Qytezja e re në Dukagjin… kanë mbetë vetëm disa copa muri në të cilën përfshihen 11 shtëpi të përzieme të krishtena dhe po aq turke. Aga (komandanti i kështjellës, ish katolik, por që është kthyer në turk) ka tre vëllazën të krishtenë të martuem dhe një (vëlla) turk (mysliman ) .
Grueja e agës është një e krishtenë e urtë dhe e mirë. Përreth qytezës ishin 6 shtëpi të përzieme edhe ato me turke (myslimane). As mbrenda, as përreth kësaj qyteze nuk kishte ndonjë kishë o kapelë, veçse jashtë qytezës, në një shtëpi të një të krishteni çova meshë të nesërmen në mëngjes dhe bana predik, rrëfeva dhe kungova disa vetë dhe krezmova 32 vetë”. (RELACIONE II/ I965, f. 81).
Ajo, që është e dukshme në të dhënat e Relacionit të Fr. Bardhit të qershorit 1637, është se agai i kështjellës, si edhe në Kabash, tregohen mikpritës ndaj ipeshkvit të Sapës që po kryente shërbime fetare në pronate tij. Gjithashtu, marrëdhëniet fqinjësore e fetare në qytezë ejashtë saj janë në harmoni të plotë. Agai, qeveritari i kështjellës, ka ende edhe tre vëllezër si edhe bashkëshorten e tij të krishterë pa ndonjëshqetësim mes tyre. Nga ana tjetër, shërbimet fetare ndaj të krishterëve Fr. Bardhi i kryen lehtësisht pa asnjë shqetësim prej myslimanëve. Të krishterët nuk i shfaqën asnjë ankesë ipeshkvit për ndonjë presion ndaj tyre për të lënë besimin e krishterë e për të kaluar në besimin mysliman. Këto tradita tëmira për harmoni ndërfetare në Pukë janë ruajtur edhe sot e kësaj dite.
Ndërtimi i Xhamisë në Qytezën e Pukës u arrit rreth vitit 1669 , prej Musa Hoxhë Puka, i përkrahur prej Bushatlive të Shkodrës, në kuadrin e 10-vjetorit të bashkimit të Pukës me Shkodër, duke iu shkëputur sanxhakut të Dukagjinit me qendër në Pejë. Po tani kjo xhami historike është veçse një gërmadhë që prej 27 vjetësh, edhe pse janë bërë kërkesa, gjetë donatorët prej myftisë së Pukës, imam Gëzim Kopani. Tani shpresa dhe mundësia e fundit është Kryetari i Bashkisë Pukë z. Gjon Gjonaj me grupin e tij të punës.
*Studjues – Mjeshtër i Madh
*Studiues - Mjeshtër i Madh
|
botime
